“Het huidige populisme waarbij de leider zich beschouwt als de exclusieve volksvertegenwoordiger, is slechts mogelijk binnen een representatieve democratie, terwijl directe vormen van democratie waarbij burgers zelf kunnen kiezen, in principe de macht van de populistische leider ondermijnen.”

[Jos de Mul, Paniek in de polder, 2011, p. 47]

Behalve dat het parlementaire stelsel grotendeels functione als een aristocratie, is het ook uiterst gevoelig voor de totalitaire verleiding, zoals zo pijnlijk is gebleken in het interbellum bij de fascistische regimes van Italië en Duitsland. Deze dreiging is helaas weer actueel door het opkomende populisme, waarbij volkmenners beweren de stem van het hele volk te vertegenwoordigen en de berooiden een beter leven beloven als ze aan de macht zijn.

“Het populisme is als een onlosmakelijke schaduw van de vertegenwoordigende democratie en een gevaar dat nimmer wijkt.”  [Jan-Werner Muller, Wat is populisme?, 2017, p. 22]

In een politiek systeem waarin gewone burgers direct vis-a-vis met elkaar kunnen beraadslagen, zoals in een Burgervergadering - open deelname, maar van beperkte omvang (zoals een Stadsvergadering) - of Burgerberaad - ingelote gewone burgers - zal een demagoog met halve en hele onwaarheden ongetwijfeld snel door de mand vallen.

In de klassieke Atheense Volksvergadering met een opkomst van 6000 man vreesde men ook door demagogen te worden gemanipuleerd en speelde men vanaf 400 v. Chr. de besluitvorming over belangrijke wetsvoorstellen door naar een ingelote jury van 501 of 1001 mannen (de Nomotheten). Deze luisterden naar een voor- en een tegenstander van het voorstel en hielden een geheime stemming, terwijl iedereen in de Volksvergadering spreekrecht had en men via hand opsteken stemde.

In de periode daarvoor paste men het schervengericht (ostracisme) toe, waarbij men jaarlijks in de Volksvergadering een naam op een potscherven mocht krassen en wiens naam het meest werd genoemd werd voor maar liefst 10 jaar uit de stad verbannen met behoud van alle burgerrechten. Volgens sommige analisten was dit bedoeld om dictators uit de Volksvergadering te weren, volgens anderen was het gericht op voorkoming van extreme polarisatie en interne machtsstrijd binnnen de polis.

Een deelnemer aan een Town Meeting in Vermont - een 400 jarige traditie in de VS - verwoordde het heel treffend:

“Op een Stadsvergadering in Nieuw Engeland zou Hitler meteen ontmaskerd zijn als een heetgebakerde domkop en op subtiele wijze via het schervengericht onschadelijk gemaakt zijn.” [Frank M. Bryan, Real Democracy: The New England Town Meeting and how it Works, 2004, p. 289 - mijn vertaling]

Het is een uitdaging om een politiek systeem te bedenken, waarin in principe iedere burger dezelfde kans maakt om in een wetgevend orgaan te participeren, waarin een redelijke discussie gevoerd kan worden en uiteindelijk over de besproken wetsvoorstellen gestemd mag worden. Dat veronderstelt dat een via loting samengestelde representatieve groep van enkele honderden van vrijwillige burgers die enkele maanden vrijgesteld wordt om zich in een politiek thema te verdiepen.

De plenaire groep zal voor de discussies opgedeeld moeten worden in kleine groepjes van hooguit 15 personen (volgens sociaalpsychologen het maximale aantal deelnemers dat een echt debat kan voeren) die door een discussieleider begeleid worden. Hun bevindingen worden in de plenaire vergadering gerapporteerd en daar kunnen vragen worden gesteld, voordat in een hoofdelijke geheime stemming een enkelvoudig meerderheidsbesluit genomen wordt.

In zo'n opzet maak je het demagogen en lobbyisten erg moeilijk en blijven we gevrijwaard van corruptie. De recente experimenten met Burgerberaden die veelal aan genoemde voorwaarden voldoen, zijn in mijn ogen zeer hoopgevend en verdienen zeker navolging. Hiermee wordt het democratisch ideaal van de positieve vrijheid van gewone burgers die in het bestuur participeren, zoals Hannah Arendt ons al voorhield, dicht benaderd, lijkt me.