Wie waren de baas in klassiek Athene?

Ronald de Vries, bijgewerkt 08.12.2024

"Athene is een voorbeeld van een directe democratie, waarin de massa echte, stabiele en lange-termijn besluitvormingsmethoden schiep en die niet werd gekaapt door de groei van een regerende elite."

Josiah Ober, Mass And Elite In Democratic Athens: Rethoric, Ideologie And The Power Of The People, 1989, p. 334]

Die politieke elite bestond uit leden van traditioneel rijke families en was geleidelijk haar dominante positie bij het besturen van de polis kwijt geraakt. In tweede helft van de 6e eeuw (de tijd van Solon) kregen alle burgers, ook de dagloners (thètes), die tot de laagste inkomensklasse behoorden, toegang tot de Volkvergadering en de Volksrechtbanken, de wetgevende organen. In 451 werd het voorstel van Perikles om leden van de rechtbanken presentiegeld te geven aangenomen door de Volksvergadering. Dat zorgde ervoor dat die overwegend bemand werd door burgers uit de laagste inkomensklassen.

“Demokratia betekende voor de Atheners in de eerste plaats bestuur van de massa (meerderheid) van gewone burgers over de politieke elite.” [Daniela Cammack, ‘The Demos in Demokratia’, 2019]

De leden van de rijke families kregen overwegend de belangrijkste bestuurlijke functies als legeraanvoerder en rijksschatmeester, die via verkiezing in de Volksvergadering voor telkens één jaar werden toegewezen. Verder waren zij verreweg de belangrijkste sprekers in de Volksvergadering die probeerden de vergadering te bewegen om bepaalde wetsvoorstellen wel of niet aan te nemen. Juist door hun rijkdom hadden ze de tijd om zich te verdiepen in politieke kwesties en hun spreekbeurten voor te (laten) bereiden. 

De Atheense democratie heeft 185 jaar goed gefunctioneerd en was een lerende democratie, waarvan wij ook nog veel kunnen leren, is mijn stellige overtuiging! Op het einde van de 5e eeuw, na een verloren oorlog tegen Sparta en 2 oligarchische 'staatsgrepen' hebben de Atheners hun systeem toekomstbestendiger proberen te maken.

Zij wilden paal en perk stellen aan de vaak negatieve invloed van redenaars (rethores of demagogoi), die het woord voerden in de Volksvergadering (het hoogste wetgevend orgaan). Zij hadden sterk het gevoel dat ze door deze redenaars (populisten avant la lettre), die wedijverden in het doen van de mooiste beloften, vaak verleid werden om ondoordachte en overhaaste besluiten te nemen.

Vaak worden die redenaars aangeduid als 'politieke leiders', maar zij waren feitelijk adviseurs van de burgerij en kwamen voort uit de adellijke rijke families. Zij waren vaak geschoold in de retoriek en beschikten over de nodige vrije tijd om zich in politieke vraagstukken te verdiepen.

Eigenlijk waren de burgers in Athene, in hun rol als wetgevers, de echte politieke leiders. Bij hun en bij niemand anders berustte de politieke macht. De burgers in hun rol als ambtenaren waren een louter uitvoerende macht en zij volgden hun wetgevende medeburgers als het ware. 

Om hun invloed in te dammen, werden

1. procedures ontwikkeld om lieden die het volk misleidden strenger aan te pakken,

2. belangrijke besluiten gedelegeerd aan kleinere door loting samengestelde fora van burgers

a) vanaf 30 jaar oud,

b) die een eed hadden gezworen,

c) niet met elkaar in discussie gingen en

d) in het geheim stemden,

3. besluiten door de Volksvergadering veelal pas na 2 zittingen definitief genomen en

4. burgers in de gelegenheid gesteld om wetten te wraken door beroep aan te tekenen bij een via loting ingestelde Volksrechtbank - de voorloper van onze constitutionele hoven - als hij meende dat die wet in strijd met een bestaande wet of ondeugdelijke was.

[Zie Mogens Herman Hansen, The Athenian democracy in the age of Demosthenes, 1991/99 - bijv. H. 13]